Nội dung nào sau đây không thể hiện quyền bình đẳng của công dân trên lĩnh vực văn hoá?
A. Quyền sáng tác, phê bình văn học nghệ thuật
B. Quyền được hưởng các lợi ích từ sáng tạo văn hoá, nghe thuật của mình
C. Quyền được hưởng các lợi ích từ sáng tạo văn hoá, nghệ thuật
D. Quyền bầu cử và ứng cử vào các cơ quan quyền lực nhà nước
Nguyễn Khoa Điềm -
Thực hiện chương trình làm việc năm 2004 của Hội đồng lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương, hôm nay, chúng ta tổ chức Hội nghị về Tình hình phê bình văn học, nghệ thuật. Đây là vấn đề lớn, giữ vị trí rất quan trọng trong đời sống văn nghệ và cả trong đời sống tư tưởng, lý luận và tâm lý của toàn xã hội, đồng thời cũng là vấn đề phức tạp mà nhiều năm qua, chúng ta ít có dịp bàn đến, hiện nay đang có nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Thường trực hội đồng không có ý định bao quát được toàn bộ tình hình phê bình văn học trong một báo cáo đề dẫn, do đó, chỉ xin đặt một số vấn đề mang tính chất đánh giá bước đầu và qua đó, gợi mở những vấn đề để các thành viên trong Hội đồng trao đổi, thảo luận. Với cách đặt vấn đề như vậy, thường trực Hội đồng xin trình bày một số nội dung chính sau đây:1. Phê bình văn học, nghệ thuật - bản chất, chức năng, đối tượng
Mặc dầu còn nhiều quan niệm và cách hiểu khác nhau, song, có lẽ, điểm gặp nhau cơ bản về phê bình văn học, nghệ thuật (từ đây, gọi tắt là phê bình văn nghệ) của chúng ta là, coi phê bình văn nghệ chủ yếu là sự đánh giá, thẩm định, lý giải và phán đoán các tác phẩm, sự kiện, hiện tượng và tác giả văn học, nghệ thuật đương đại, vừa xuất hiện và đang diễn ra trong đời sống văn nghệ cùng thời. Người ta có thể mở rộng biên độ, khả năng bao quát của phê bình văn nghệ sang việc đánh giá những tác phẩm, tác giả của quá khứ, đã đi qua trong lịch sử phát triển của nó khi phê bình có nhu cầu đánh giá lại các tác phẩm, tác giả đó và khi đó, ít nhiều phê bình đã lấn sang lĩnh vực chủ yếu của lịch sử và nghiên cứu văn nghệ, song đối tượng chủ yếu của phê bình văn nghệ bao giờ cũng là các tác phẩm, hiện tượng, sự kiện văn nghệ cùng thời. Chính vì lẽ đó mà Bêlinxki, từ thế kỷ XIX đã coi phê bình là “mỹ học vận động”, nó tự dành cho mình một thiên chức khó khăn, một nhiệm vụ ưu tiên là kịp thời đánh giá cái đang diễn ra, cái vừa xuất hiện, cái động trong sự phát triển của văn nghệ đang từ hiện tại đến tương lai.
Đối tượng chủ yếu của phê bình văn nghệ là tác phẩm với tư cách là một chỉnh thể, là hiện tượng riêng lẻ vừa xuất hiện như một cuốn tiểu thuyết, một bản nhạc, một vở kịch... song đối tượng của nó còn là các hiện tượng, sự kiện văn học, nghệ thuật đang diễn ra thông qua việc tổ chức đời sống văn nghệ như một đêm ca nhạc, một triển lãm mỹ thuật, triển lãm nhiếp ảnh, một liên hoan điện ảnh, một hội diễn sân khấu... Sự có mặt kịp thời để đánh giá, nhận xét đối với các sự kiện, hiện tượng nghệ thuật đó là nhiệm vụ của phê bình văn nghệ, tạo nên một lý do tồn tại và sức sống của nó, mở rộng khả năng bao quát của phê bình văn nghệ không chỉ dừng lại ở những hiện tượng nghệ thuật đơn lẻ. Đó cũng là một đặc điểm, một đòi hỏi đối với phê bình văn nghệ.Phê bình văn nghệ là một thành tố hữu cơ của quá trình vận động và phát triển của văn nghệ, đó chính là quá trình văn nghệ tự ý thức về mình, nghĩa là, không có phê bình văn nghệ không thể tạo nên một đời sống văn nghệ hoàn chỉnh, phát triển toàn diện của một thời kỳ lịch sử. Trong vai trò đó, phê bình văn nghệ vừa đồng hành với sáng tác để thấu hiểu và đồng cảm, vừa là nhân tố đánh giá, phán đoán và dự báo, góp phần điều chỉnh và định hướng cho sáng tác, cho quá trình phát triển văn nghệ theo quy luật của bản thân nó và theo đòi hỏi khách quan của đời sống văn nghệ. Ở đây, phê bình văn nghệ là hình thái vừa tiếp nhận vừa tham gia định hướng và dự báo sự phát triển của văn nghệ, và vì thế, một phần phê bình văn nghệ có ích và lành mạnh bao giờ cũng là nhân tố trực tiếp tạo nên chính sự phát triển tốt đẹp và đúng hướng của bản thân văn nghệ nói chung, mỗi tác giả nói riêng. Lịch sử văn nghệ thế giới và trong nước đã từng chứng kiến có những giai đoạn, trong đó phê bình được khẳng định là nhân tố có ý nghĩa quyết định, mang tính chỉ dẫn đối với sáng tác, tạo nên những bước ngoặt mới trong lịch sử văn học, nghệ thuật, khẳng định những tài năng sáng tạo.
Mỗi tác phẩm văn học, nghệ thuật là một chỉnh thể nghệ thuật, đồng thời, bao giờ cũng hiện ra như một quá trình, trong một quá trình với nhiều tính đặc thù và nhiều nhân tố cùng tác động, cùng liên quan. Đặc điểm đó đòi hỏi phê bình văn nghệ phải đồng thời xử lý nhiều quan hệ không đơn giản: phải có “con mắt xanh” để phát hiện đúng và trúng (cái hay và cái dở), đồng thời không bao giờ được tự coi mình là người duy nhất nắm giữ chân lý khoa học; phải độc lập đánh giá và phán đoán đồng thời lại phải thấu hiểu sâu sắc, toàn diện các mối quan hệ của tác phẩm với đời sống, với công chúng. Phê bình văn nghệ là những đánh giá thẩm định cụ thể đối với từng tác phẩm, sự kiện, và qua đó, phê bình văn nghệ thể hiện ý thức trách nhiệm của văn nghệ trước cuộc đời và công chúng vốn luôn tin cậy, quý trọng yêu mến và chờ đợi ở văn nghệ. Từ trong bản thân nhu cầu phát triển của mình, phê bình văn nghệ phải là sự kết hợp không thể tách rời giữa tính khoa học và tính nghệ thuật, giữa trí tuệ và cảm xúc, giữa sự am hiểu quy luật riêng của nghệ thuật trong quan hệ hữu cơ với những đòi hỏi, nhu cầu của thời đại, của công chúng đối với nghệ thuật, giữa thẩm định, bình giá và định hướng cho văn nghệ. Rõ ràng là, phê bình văn nghệ không chỉ là tiếng nói của cá nhân, dù cho tiếng nói đó không thể thiếu, mà qua đó, phản ánh thái độ và ý thức của xã hội đối với các giá trị và các khuynh hướng văn học, nghệ thuật, đề ra những đòi hỏi chính đáng đối với một công trình văn nghệ. Trong những trường hợp khác, phê bình văn nghệ phải là “những ngọn roi phản kích” những âm mưu, ý đồ đen tối trong lĩnh vực văn nghệ, những tác phẩm đi ngược lại lợi ích của nhân dân. Phê bình có tác dụng phân tích, đánh giá, định hướng các hoạt động văn học, nghệ thuật, nâng cao ý nghĩa tư tưởng và thẩm mỹ của văn học, nghệ thuật, tác động tích cực đến sự sáng tạo của văn nghệ sĩ, đến thị hiếu, nhu cầu và trình độ của quần chúng, bảo vệ những giá trị của nền văn nghệ dân tộc, do đó, yêu cầu “nâng cao tính lý luận, trình độ khoa học, trình độ thẩm mỹ, hiểu biết thực tế sáng tác và thực tiễn cuộc sống sâu sắc hơn nữa trong công tác phê bình văn học, nghệ thuật. Các nhà nghiên cứu, phê bình cần lắng nghe và coi trọng dư luận của quần chúng rộng rãi. Phê bình phải khách quan, trong sáng, nghiêm túc và có tính chiến đấu cao, khắc phục thói nể nang, hoặc thô bạo, lối phê bình một chiều, hời hợt, hình thức, sách vở” (Nghị quyết 05-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 28 tháng 11 năm 1987). Đòi hỏi đó của Đảng đối với phê bình văn nghệ không phải là sự áp đặt, mệnh lệnh cứng nhắc, mà là nhu cầu nội tại của chính phê bình văn nghệ, như nó phải có và cần có.
2. Bước đầu nhận định thực trạng phê bình văn nghệ những năm gần đâyTại Hội nghị này, chúng ta không có dự định nhìn nhận lại toàn bộ quá trình phát triển của phê bình văn nghệ nước ta, đặc biệt từ năm 1945 đến nay. Có lẽ, trong khả năng có giới hạn, bước đầu đề dẫn chỉ nêu một số nhận định, như những gợi mở để rộng đường trao đổi, thảo luận về thực trạng, mặt được và chưa được của phê bình văn nghệ những năm gần đây.
a) Phê bình văn nghệ có đóng góp gì không cho tiến trình đổi mới và phát triển của văn học, nghệ thuật những năm vừa qua. Đó là câu hỏi rất gay gắt cần bình tĩnh để lý giải.- Từ năm 1986, sự nghiệp đổi mới của được Đảng khởi xướng đã tác động cực kỳ sâu sắc đến tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó văn học, nghệ thuật là một trong những lĩnh vực nhạy cảm, vừa tự đổi mới mạnh mẽ, vừa tham gia một cách chủ động vào sự nghiệp đổi mới chung của đất nước. Cùng với sáng tác và hỗ trợ tích cực cho những sáng tác táo bạo trong những năm đầu đổi mới, vượt qua không ít khó khăn và cả những lệch lạc, phê bình văn nghệ của ta đã tỉnh táo và dũng cảm đấu tranh với những lệch lạc, cực đoan, khắc phục những chệch hướng, phê phán những biểu hiện hoài nghi, phủ nhận quá khứ dưới nhiều màu sắc. Phê bình văn nghệ đã tỏ rõ bản lĩnh lớn, là một tiếng nói mạnh mẽ, góp phần tạo nên những thành tựu, bước chuyển biến về chất của văn nghệ những năm 90 thế kỷ vừa qua, như Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) đã chỉ rõ “hoạt động lý luận, phê bình đã đạt được những kết quả tích cực khẳng định mạnh mẽ văn nghệ cách mạng và kháng chiến, đẩy lùi một bước những quan điểm sai trái”.
- Cùng với tiến trình đổi mới ngày càng rộng lớn và đi vào chiều sâu, hiện thực đời sống đang diễn ra vô cùng phong phú và rất phức tạp, giao lưu và hợp tác văn hóa phát triển mạnh, những năm gần đây, đời sống văn nghệ của chúng ta đang có những biến đổi rất nhanh và mạnh. Đặc biệt, tư duy nghệ thuật đang có những chuyển động sâu sắc, xuất hiện những quan niệm mới về vị trí, vai trò, phương thức sáng tạo của văn học, nghệ thuật trong quan hệ với đời sống, số phận con người và với bản thân người sáng tạo.
Quan hệ giữa văn học, nghệ thuật và công chúng cũng đang trong quá trình biến động; sự đa dạng và sự phân hóa mạnh trong thế giới người tiếp nhận đang trực tiếp tác động đến sáng tác. Một số quan niệm cũ không còn phù hợp đã bị vượt qua, đồng thời không ít những quan điểm xa lạ, lệch lạc, thậm chí sai trái nhưng ngộ nhận là đổi mới cũng xuất hiện. Đời sống văn nghệ dân chủ hơn, cởi mở hơn. Các đề tài mới được khám phá, những vấn đề về số phận con người cá thể được đặc biệt quan tâm. Sự mở rộng và tiếp nhận các phương pháp, phương thức biểu hiện mới, rất khác nhau trong sáng tạo được chấp nhận. Những dấu hiệu, yếu tố đó đã tác động sâu sắc đến diện mạo, chiều hướng phát triển và khả năng đóng góp của đời sống văn nghệ những năm gần đây. Mặc dù có lúc trầm lắng, chệch choạc song, nhìn chung hướng đi của văn học, nghệ thuật là đúng, đã nâng cao đáng kể năng lực đáp ứng các nhu cầu đa dạng và ngày càng phát triển của nhân dân. Kết quả đó chắc chắn không phải tách rời sự đóng góp trực tiếp của phê bình văn nghệ. Có rất nhiều dạng thức phong phú của hoạt động phê bình văn nghệ đã được thực hiện. Hoạt động của các hội đồng thẩm định tác phẩm để đầu tư cho các tác phẩm điện ảnh, sân khấu, kiến trúc, tượng đài từ khâu góp ý với đề cương kịch bản đến khâu sản xuất, dàn dựng và đánh giá sản phẩm đã hoàn thành phải được coi là hoạt động phê bình văn nghệ. Các cuộc hội thảo, trao đổi về triển lãm hội họa, điêu khắc hay nhiếp ảnh... cũng chính là hoạt động phê bình. Những cuộc tọa đàm, giao lưu giữa các nghệ sĩ sáng tạo và công chúng... cũng là dạng quần chúng tham gia phê bình, thẩm định. Các cuộc tranh luận về tác phẩm mới ra đời... Những đợt thẩm định nhằm trao các giải thưởng văn học, nghệ thuật... từ trung ương đến các ngành, các địa phương. Tất cả các Hội văn học, nghệ thuật đều có hoạt động này.
Như vậy, hoạt động phê bình văn nghệ phải là sự tổng hợp của phê bình nói với phê bình báo chí (viết), phê bình ngay trong quá trình tác phẩm đang hình thành và sau khi tác phẩm ra đời, phê bình của quần chúng và phê bình mang tính tổng hợp khoa học, phê bình không chuyên và phê bình chuyên nghiệp. ở góc nhìn đó, chúng ta có thể khẳng định sự đóng góp tích cực và có ý nghĩa thực tiễn của phê bình văn nghệ đối với những đổi mới, phát triển của đời sống văn nghệ thời gian qua. Điều đó cho phép chúng ta không quá bi quan, đánh giá thấp những cố gắng của hoạt động phê bình văn nghệ.
Cũng cần nói đến một khối lượng khá lớn các tập hợp những bài vở phê bình đã xuất bản khá rộng rãi những năm gần đây; rất nhiều tác giả phê bình, nghiên cứu văn nghệ trước Cách mạng tháng Tám lần đầu tiên cũng được giới thiệu trở lại góp phần không nhỏ nâng cao tầm vóc và diện mạo phê bình Việt Nam hiện đại.Mặt khác, ngay trong những nhược điểm, thiếu sót dễ thấy nhất, chúng ta vẫn có thể chỉ ra được những dấu hiệu mới, tích cực của hoạt động phê bình văn nghệ gần đây. Ví dụ như, bên cạnh sự lúng túng, bị động của việc tiếp nhận những giá trị văn học, nghệ thuật thế giới và một số lý thuyết văn nghệ và mỹ học của nước ngoài, rõ ràng là, thời gian qua, phê bình đã góp phần không nhỏ trong việc mở rộng diện tiếp nhận và giới thiệu các tác phẩm nghệ thuật của nước ngoài vào Việt Nam, trợ lực cho phê bình vượt qua giới hạn chật hẹp của xã hội học, gắn kết giữa phân tích đặc trưng nghệ thuật với nội dung phản ánh trong quá trình thẩm định tác phẩm. "Báo chí hóa" hoạt động phê bình có nguy cơ làm cho phê bình bị hạ thấp tính khoa học, sự chuyên sâu và chất lượng của nó, song rõ ràng là, vai trò của báo chí tham gia vào đời sống văn nghệ trực tiếp và kịp thời hơn, giúp phê bình cập nhật hơn, áp sát hơn đời sống văn nghệ, qua đó xã hội hóa hoạt động phê bình được phát triển, phê bình không còn là lĩnh vực riêng hẹp của một số chuyên gia nào đó. Trong những khó khăn kéo dài nhiều năm qua của đội ngũ phê bình văn nghệ, đã và đang xuất hiện một số cây bút phê bình trẻ, tương đối trẻ có trình độ khoa học tốt, có phương pháp làm việc mới, thể hiện là “người trong cuộc” của hoạt động sáng tác đương đại, có tiếng nói riêng trong nhìn nhận, đánh giá các sự kiện văn nghệ đang diễn ra... Phải chăng đó cũng là những dấu hiệu tích cực của phê bình văn nghệ.
b) Tuy vậy, ai cũng nhận thấy phê bình văn nghệ của chúng ta đang đứng trước những khó khăn nhiều mặt. Trong hoạt động phê bình đã và đang diễn ra nhiều sự kiện, hiện tượng thiếu lành mạnh. Trước sự phát triển bề bộn của văn nghệ, phê bình tỏ ra lúng túng, nhiều bài phê bình không xác định rõ chuẩn mực khách quan, khoa học, vô tư để đánh giá, khen hay chê, khẳng định hay phủ định. Những biểu hiện chủ quan, tùy tiện, cảm tính bộc lộ ngày càng nhiều trong hoạt động phê bình. Đã xuất hiện trong quần chúng tiếp nhận văn nghệ thái độ thiếu tin tưởng một số ý kiến của các nhà phê bình. Cả người đọc, cả người sáng tác có dấu hiệu “quay lưng” lại với phê bình văn nghệ. Đó là biểu hiện đáng lo ngại nhất của phê bình, sự đánh mất chính vị trí là nhịp cầu giữa văn nghệ và quần chúng và vai trò thẩm định, dự báo, định hướng của phê bình văn nghệ.Trước những biến đổi to lớn, sâu sắc và phức tạp của tình hình thế giới và trong nước những năm gần đây, mặc dầu những đường hướng cơ bản của sự phát triển đất nước, của xã hội ta đã được Đảng xác định, song do tác động phức tạp về nhiều mặt của đời sống, cả lý luận và thực tế, trong đội ngũ hoạt động phê bình văn nghệ xuất hiện sự lúng túng trong tư duy lý luận về văn nghệ, nhiều người không tự xác định được cho mình cơ sở lý luận để thẩm định, đánh giá, từ đó, nhiều bài phê bình rơi vào tình trạng chênh vênh, mơ hồ về chuẩn mực chính trị - xã hội và thẩm mỹ tiếp nhận vồ vập, thiếu tỉnh táo một vài lý thuyết văn nghệ, mỹ học nước ngoài, tưởng đó là cẩm nang để đoạn tuyệt với lý luận văn nghệ truyền thống và đi tới “chân trời mới” của lý luận, phê bình giai đoạn mới.
Một nhược điểm cốt tử khác của phê bình văn nghệ hiện nay là không bao quát được đời sống văn nghệ đang diễn ra sôi động, nhanh nhạy với nhiều biến đổi sâu và mới. Nhiều nhà phê bình hầu như đứng ngoài cuộc sự vận động đó của đời sống sáng tác. Không ít người lúng túng trước những hiện tượng mới xuất hiện trong sáng tác, mà những hiện tượng kiểu đó ngày một nhiều và thường gây nên những “sóng gió” bất thường trong đời sống văn nghệ. Một số nhà phê bình chỉ quen với những mô típ, mô hình cũ và dị ứng với những cái biểu hiện mới và lạ. Độ bao quát quá hẹp, nhiều “ẩn số” văn nghệ đứng ngoài tầm với của giới phê bình.
Nhìn chung, hoạt động phê bình chưa đủ sức tham gia điều chỉnh, cổ vũ cho những khuynh hướng sáng tác lành mạnh, bảo vệ có sức thuyết phục đường lối văn nghệ của Đảng, xây dựng thị hiếu tích cực cho công chúng văn nghệ, ngăn chặn những khuynh hướng văn nghệ không lành mạnh và kịp thời hướng tới những tiến bộ của thời đại. Những bất cập, yếu kém đó có ảnh hưởng không nhỏ đến toàn bộ đời sống văn nghệ.Chính trong lúc phê bình văn nghệ đang đứng trước khó khăn và thách thức đó, thì thật đáng tiếc, những cuộc tranh luận văn nghệ đi từ một vài nội dung cụ thể đến chỗ sa đà, thiếu tự kiềm chế, đôi khi đánh mất văn hóa tranh luận tối thiểu, để lại tâm trạng nặng nề trong người phê bình và người đọc.Nhắc đến văn hóa phê bình, thiết nghĩ không gì hơn là nhắc lại cách xử lý của Hồ Chí Minh - một danh nhân văn hóa trong phê bình, tranh luận. Cách đây 85 năm, trong “Thư gửi Utơrây”, kẻ đã dùng những lời lẽ thô bỉ công kích mình tại Nghị viện Pháp (1919), Hồ Chí Minh, lúc đó dưới cái tên Nguyễn ái Quốc đã rất nhã nhặn và ôn hòa đặt câu những câu hỏi dồn Utơrây vào thế "không thể tranh cãi nổi" vì sự vu khống của ông ta và Người đã viết rất sâu sắc về văn hóa tranh luận như sau: "Tôi sẽ tránh không nổi nóng, la lối, chửi rủa, đáp lại sự thô tục bằng sự thô tục, vì như vậy là tự hạ giá mình. Không phải cứ ném được bùn lên địch thủ là mình có lý đâu" (Hồ Chí Minh, Tuyển tập, tập 1, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 18).
Sự thiếu hụt, ít nhiều “mai một” của đội ngũ phê bình văn nghệ là thực trạng đáng lo ngại đang diễn ra từ nhiều năm gần đây. Một bộ phận không nhỏ những người làm công tác phê bình văn nghệ những năm trước đây đang lùi dần về “hậu trường” để nghiên cứu, khảo cứu, viết lịch sử văn hóa - văn nghệ, viết chân dung... Sự thiếu hụt lực lượng phê bình trong một số loại hình nghệ thuật như nhiếp ảnh, kiến trúc, múa, âm nhạc, điện ảnh... diễn ra từ nhiều năm nay, ai cũng biết, nhưng rất khó khắc phục. Những người viết phê bình vốn là phóng viên chuyên về văn hóa, văn nghệ của các tờ báo, tạp chí tuy nhanh nhậy, kịp thời, nắm bắt dư luận tốt, song còn thiếu hụt nhiều về vốn văn hóa, vốn lý luận và nghề nghiệp. “Báo chí hóa” phê bình văn nghệ vừa có nguy cơ hạ thấp yêu cầu đối với phê bình lại vừa dễ tự coi mình là trọng tài, giành quyền chi phối dư luận.Bỏ nghề, không an tâm với nghề, khó có ai tự coi phê bình là nghề chính của mình, né tránh những vấn đề gay cấn, dĩ hòa vi quý, ngại va chạm, phân tán, thiếu sự gắn bó, đồng cảm của những người đồng nghiệp là những biểu hiện dễ thấy, ngày càng phổ biến nhưng rất khó khắc phục của đội ngũ phê bình văn nghệ hiện nay.
Xã hội chúng ta đang ở thời kỳ chuyển đổi về mọi mặt, trong đó xuất hiện những đặc điểm, hiện tượng, xu hướng hoàn toàn mới mà chúng ta đã không lường hết được những diễn biến phức tạp, mau lẹ của nó, đặc biệt trong lĩnh vực tinh thần, tư tưởng, tâm lý, đạo đức, văn hóa. ”Sự thay đổi cơ cấu kinh tế, kết cấu xã hội, nhu cầu tăng nhanh về văn hóa của các tầng lớp dân cư, quá trình dân chủ hóa... là những yếu tố làm thay đổi nhiều mặt đời sống văn hóa dân tộc” (NQTW 5). Cả nhận thức và hoạt động thực tiễn, những giá trị truyền thống đang được đánh giá, nhận thức lại, những giá trị mới xuất hiện nhưng chưa có đầy đủ cơ sở để khẳng định. Biến động, giao thoa, đấu tranh và cả sự trộn lẫn, đảo lộn các giá trị đang diễn ra gay gắt, sâu sắc. Trong tình hình “quá độ” và “giao thời” đó đã dẫn tới, như là một đặc điểm khó tránh, đó là sự tìm kiếm, sự lúng túng, sự bị động trong quan niệm và khuynh hướng lựa chọn các giá trị. Lý luận - phê bình văn nghệ thời gian qua đã rơi vào tình trạng này. Một số quan niệm, luận cứ lý luận văn nghệ, mỹ học truyền thống đang được cuộc sống kiểm nghiệm, đánh giá và lựa chọn. Một số quan niệm, trào lưu, khuynh hướng mới trong phê bình văn nghệ của nước ngoài và nảy sinh ngay trong đời sống văn nghệ trong nước có cơ hội thâm nhập và phát triển nhưng lại chưa được kiểm chứng cái hay, cái dở, sự đúng sai của chúng trong thực tiễn.
Những yếu kém, bất cập trong phê bình văn nghệ gần đây có nguyên nhân khách quan đó, song, có lẽ, nhất thiết phải cùng nhau tỉnh táo chỉ ra nguyên nhân chủ quan nằm ngay trong công tác chỉ đạo, quản lý phê bình văn nghệ và trong đội ngũ những người hoạt động phê bình văn nghệ.Từ những quan điểm cơ bản được Đảng xác định đối với nhiệm vụ xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, các cơ quan chỉ đạo, hướng dẫn, quản lý hoạt động tư tưởng và văn nghệ các cấp chưa có được những định hướng cụ thể, khoa học, sát hợp với chức năng, đặc trưng của hoạt động phê bình văn nghệ. Trong quá trình tìm kiếm, đổi mới trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật đã xuất hiện không ít sự mơ hồ, ngộ nhận về quan điểm sáng tác và phê bình, chẳng hạn xu hướng hạ thấp chức năng vai trò giáo dục của nghệ thuật, tách rời văn nghệ với đời sống xã hội, đề cao quá đáng hình thức biểu hiện nghệ thuật, nhấn mạnh một chiều vai trò chủ quan của nghệ sĩ... từ đó có xu hướng coi thường các giá trị văn nghệ cách mạng, những tìm tòi của nghệ thuật dân tộc, chạy theo các trào lưu hiện đại không cân nhắc. Chính những mơ hồ, lúng túng, thậm chí lệch lạc đó đã làm đời sống học thuật trong văn nghệ - mà trước hết là phê bình - rất khó khăn trong trình bày, thuyết phục các qua niệm của mình, nhiều người ngại đối thoại, ngại tranh luận vì sợ bị quy chụp là “bảo thủ”, “giáo điều”. Mặt khác, một số người làm công tác chỉ đạo và cả một số nhà phê bình văn nghệ chưa thoát khỏi quan niệm cứng nhắc, gò bó trong xem xét đánh giá đã làm không khí phê bình khá nặng nề, không tạo được sinh hoạt học thuật mang tính dân chủ và chân thành. Trong khi đó, đội ngũ phê bình văn nghệ hầu như không được quan tâm, giúp đỡ bằng đội ngũ sáng tác. Đó là những nguyên nhân thuộc về chỉ đạo, hướng dẫn, tổ chức dẫn tới yếu kém của hoạt động này trong thời gian qua.Những người lãnh đạo các cơ quan báo chí có trang đăng tải các bài phê bình văn nghệ thực chất là những người làm công tác chỉ đạo và tổ chức trực tiếp một dạng hoạt động phê bình rất quan trọng và đang ngày càng giữ vị trí ưu thế, đó là phê bình viết, phê bình văn nghệ báo chí. Tại sao, thời gian qua lại xuất hiện nhiều bài phê bình không được sự đồng tình của dư luận, làm xấu đi diện mạo của phê bình, thiếu văn hóa tranh luận nhiều đến vậy? ở đây, có phần trách nhiệm trực tiếp và không nhỏ của cơ quan quản lý, lãnh đạo các tờ báo và tạp chí đã đăng tải những bài phê bình kém chất lượng cả về chuyên môn và thái độ ứng xử. ở đây, rất cần thái độ khách quan, sự tỉnh táo, năng lực điều chỉnh và lựa chọn vì mục tiêu chung của những người có trách nhiệm lãnh đạo các cơ quan báo chí. Một chút cửa quyền hay thiên vị, một chút nể nang, né tránh bộc lộ quan điểm dưới chiêu bài "rộng đường dư luận", một chút tâm lý vụ lợi cho riêng tờ báo, tạp chí của mình... sẽ dẫn tới sự thiếu lành mạnh của hoạt động phê bình văn nghệ. Và điều đó đã diễn ra không phải một lần trên báo chí chúng ta thời gian qua. Không khắc phục được những nguyên nhân trên, chắc chắn phê bình văn nghệ sẽ không vượt qua được nhưng khó khăn để làm tròn thiên chức của mình.
3. Kiên trì xây dựng và tổ chức lại đời sống phê bình văn nghệTrong các quan điểm cơ bản của Đảng ta về phê bình văn nghệ, bao giờ lĩnh vực này cũng giữ vai trò rất quan trọng, phản ánh thái độ và trình độ xã hội đối với các giá trị và các khuynh hướng văn nghệ, không chỉ có tác dụng phân tích, đánh giá, định hướng cho sáng tác, cho các hoạt động văn nghệ, có ảnh hưởng to lớn đến nhu cầu, thị hiếu và năng lực thẩm mỹ của quần chúng, mà còn tác động trực tiếp đến công tác lãnh đạo, quản lý văn học, nghệ thuật. ”Phát huy vai trò thẩm định tác phẩm, hướng dẫn dư luận xã hội của phê bình văn học nghệ thuật. Đảm bảo tự do sáng tác đi đôi với nêu cao trách nhiệm xã hội của văn nghệ sĩ, các nhà văn hóa. Nâng cao chất lượng, phát huy tác dụng của nghiên cứu, lý luận. Không ngừng nâng cao thị hiếu thẩm mỹ và trình độ thưởng thức nghệ thuật của công chúng, tạo điều kiện cho nhân dân tham gia tích cực sáng tạo và phê bình, được hưởng thụ ngày càng nhiều tác phẩm có giá trị trong và ngoài nước” (Nghị quyết Trung ương 5 - Khóa VIII). Rõ ràng là, xuất phát từ vị trí, vai trò to lớn của công tác phê bình, lý luận đã được Nghị quyết của Đảng xác định, phê bình văn nghệ nước ta cần khẩn trương khắc phục các yếu kém, xây dựng lại chính mình, nỗ lực đổi mới và nâng cao trình độ, chất lượng nghiệp vụ để góp phần xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc và công cuộc đổi mới của đất nước.
Trước hết, cần tập trung trí tuệ của đội ngũ để củng cố và làm rõ cơ sở lý luận cho hoạt động phê bình văn nghệ, trên cơ sở lĩnh hội các quan điểm nghệ thuật được Đảng xác định, thực tiễn sinh động của đời sống văn nghệ dân tộc, văn nghệ thế giới và kinh nghiệm sáng tạo của các thế hệ để làm phong phú tầm hiểu biết của người làm công tác phê bình về hoạt động nghệ thuật. Điều đó có nghĩa là cần xác lập sâu hơn nữa quan điểm và phương pháp làm việc của đội ngũ phê bình văn nghệ trên cơ sở triết học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh được soi chiếu dưới ánh sáng thời đại. Cần có sự chọn lọc nghiêm túc và tỉnh táo, những gì đã cũ và lỗi thời phải kiên quyết vượt qua, đồng thời giữ vững những giá trị lý luận đích thực đã làm đường hướng phát triển và thành tựu của văn nghệ dân tộc thời hiện đại. Chắc chắn rằng, những luận điểm giản dị nhưng sâu sắc như “Phấn đấu có nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị tư tưởng và nghệ thuật cao, thấm nhuần tinh thần nhân văn, dân chủ, có tác dụng sâu sắc xây dựng con người” hay “khuyến khích tìm tòi, thể nghiệm mọi phương pháp, mọi phong cách sáng tác vì mục đích đáp ứng đời sống tinh thần lành mạnh, bổ ích cho công chúng. Bài trừ khuynh hướng sáng tác suy đồi, phi nhân tính” không phải là mòn cũ, không phải là “chính trị đơn thuần” áp đặt cho văn nghệ, mà hàm chứa rất rõ sự đổi mới sâu sắc của Đảng ta trong quan niệm về văn nghệ và hoàn toàn là cơ sở lý luận cần vận dụng trong hoạt động phê bình văn nghệ. Như vậy, lúc này rất cần có sự chuẩn bị lý luận sâu hơn trong đội ngũ phê bình, đồng thời giúp đỡ họ bồi dưỡng một căn bản văn hóa vững chắc, một tầm nhìn những vấn đề quốc tế và thời cuộc.
Hoạt động phê bình văn nghệ và đội ngũ phê bình phải được tổ chức lại, trước hết nhằm tạo được bầu không khí tìm tòi sáng tạo, cởi mở cả trong sáng tác và phê bình, trong quan hệ giữa phê bình và sáng tác, xây dựng tinh thần đối thoại, tranh luận thật sự dân chủ, bình đẳng và nghiêm túc về mọi vấn đề, nêu cao trách nhiệm trước đất nước và nhân dân.
Cần có thái độ đúng đắn, chân thành đối với những ý kiến khác nhau, những cách tiếp cận khác nhau trong quá trình đi tìm chân lý, khám phá nghệ thuật, tạo nên một đời sống phê bình thân ái, cởi mở, tôn trọng, quý trọng nhân cách, tài năng của nhau, ngay cả khi thẳng thắn phê bình các nhược điểm, thiếu sót của đồng nghiệp. Khôi phục sinh hoạt văn nghệ lành mạnh, dân chủ, cởi mở hơn, đón nhận nhiều tiếng nói, nhiều suy nghĩ chân thành xây dựng. Khắc phục lối phê bình quy kết, chụp mũ chính trị, phê bình để bôi đen đối tượng. Mỗi người nỗ lực tìm tòi, đồng thời tôn trọng sự tìm tòi của người khác để tạo nên sự đa dạng, phong phú, nhiều tiếng nói và phong cách trong phê bình văn nghệ cùng vì mục tiêu xã hội - văn hóa và thẩm mỹ lành mạnh, tốt đẹp, vì sự nghiệp xây dựng nền văn nghệ của dân tộc hướng tới những giá trị chân - thiện - mỹ.Đề nghị có giải pháp củng cố các cơ quan và đội ngũ chỉ đạo, quản lý phê bình văn nghệ ở tất cả các cấp, trước hết ở cơ quan của Đảng và Nhà nước (Ban Tư tưởng Văn hóa Trung ương, Bộ Văn hóa - Thông tin, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam...), các Hội Văn học, nghệ thuật ở Trung ương và các địa phương, các viện nghiên cứu văn hóa - nghệ thuật, các tờ báo, tạp chí... Xây dựng lại mối quan hệ phối hợp thường xuyên của các cơ quan, đơn vị trên tạo nên sự chỉ đạo, quản lý và hướng dẫn đồng bộ, có hiệu quả hoạt động phê bình văn nghệ.Nhiều nội dung cụ thể nhưng rất quan trọng cần được trao đổi, bàn bạc để trở thành kiến nghị thống nhất của chúng ta đối với hoạt động phê bình văn nghệ như: rà soát lại toàn bộ lực lượng phê bình văn nghệ, từ đó lập kế hoạch bồi dưỡng, đào tạo, vừa củng cố, vừa phát triển đội ngũ này trong những năm tới; tổ chức lại tất cả các trang phê bình văn nghệ trên các báo và tạp chí, tăng thêm các tạp chí và trang phê bình văn nghệ có trình độ; có chương trình bồi dưỡng và nâng cao năng lực toàn diện của đội ngũ phóng viên, biên tập viên văn nghệ của báo chí và xuất bản; đề xuất những giải pháp, chính sách, chế độ phù hợp nhằm phát triển hoạt động phê bình và đội ngũ phê bình có sự "bảo hiểm nghề nghiệp" đối với người làm phê bình văn nghệ trong cuộc đấu tranh tư tưởng - văn hóa ngày càng trở nên phức tạp hiện nay...
Phát huy vai trò tham mưu tích cực, có hiệu quả và tinh thần chủ động nhiệm vụ của các thành viên Hội đồng lý luận phê bình Trung ương cũng là phương hướng đổi mới được mọi người mong đợi.
Chúng ta tin rằng, với trí tuệ tập thể của Hội đồng, qua bàn bạc dân chủ, cởi mở, Hội nghị của chúng ta sẽ đề xuất được nhiều nội dung và giải pháp mới, bổ ích và khả thi để góp một tiếng nói giúp lãnh đạo Đảng, Nhà nước chỉ đạo việc đổi mới và nâng cao chất lượng của hoạt động phê bình văn nghệ của đất nước ta hiện nay và những năm sắp tới, đúng với chức năng, nhiệm vụ mà Ban Bí thư đã tin tưởng giao cho Hội đồng chúng ta.
Văn nghệ Quân đội, số 603, tháng 8/2004