BBC NewsFriday September 16, 2022News and Current Affairs Show 32m2022EnglishExpires in 6 days Play Friday September 16, 2022 31m The latest national and international news stories from the BBC News team from London, UK, in English. Country: United Kingdom All Episodes
10 tháng 3 2020  Nguồn hình ảnh, Getty Images Chụp lại hình ảnh, Hà Nội, ảnh chụp ngày 10/3 25 năm làm báo ở việt nam rồi điều tra và nghiên cứu và điều tra báo chí-truyền thông ở Úc và Anh, chưa bao giờ, tôi thấy mình lực bất tòng tâm và “vô dụng” như khi chứng kiến dịch thông tin COVID-19 trên mạng xã hội (MXH) những tuần qua. Năm 2009-2010, cúm heo H1N1 lan ra trên 74 quốc gia, với khoảng chừng chừng 700 triệu đến 1.4 tỷ người nhiễm và vài trăm ngàn người chết. việt nam là quốc gia thứ 23 phát dịch, với gần mười ngàn ca nhiễm và 22 tử vong. So những số lượng đó với COVID-19, bạn hoàn toàn hoàn toàn hoàn toàn hoàn toàn có thể nghĩ rằng thời đó chắc là rúng động, hoang mang hơn cả bây giờ? Không hẳn. Ôn lại đại dịch này trên Facebook hôm 1/3, chuyên viên bệnh truyền nhiễm Trương Hữu Khanh nói thời hạn cúm heo mới bùng phát cũng “bát nháo”. Bệnh viện cũng cho xét nghiệm liên tục ca này đến ca khác (sau nhiều quá thì bỏ luôn, chỉ tập trung chuyên sâu ca nặng); báo chí tiếp thị quảng cáo cũng ngập chuyện khẩu trang, cách ly; những bộ và địa phương cũng bàn tính chuyện ngừng hoạt động trường học… Nhưng mọi thứ lúc đó còn dễ thở, không hoảng sợ như giờ đây vì thông tin còn dễ kiểm soát. “Bây giờ, mạng xã hội dữ quá, cái gì cũng bàn từa lưa hết,” ông Khanh nói. Tôi không thể nào đồng ý hơn với BS Khanh. Người chết không yên, người bệnh không an“Nghĩa tử là nghĩa tận”, nhưng nghĩa tận chừng như không cùng với nữ bệnh nhân vắn số ở bệnh viện 115 vào cuối tháng hai rồi. Hãy nhìn cái cách người ta chuyền nhau tờ giấy báo tử, cùng nhân thân và hình ảnh, của cô trên Facebook và những MXH khác. Tờ báo tử, không hiểu lọt ra ngoài theo cách nào, ghi rõ là do “viêm cơ tim, suy đa cơ quan”. Nhưng vì bệnh nhân qua đời khi chưa có tác dụng xét nghiệm, bác sĩ đảm nhiệm thận trọng ghi thêm vài chữ “chưa loại trừ cúm”. Bệnh viện sau đó cũng tiến hành khử trùng ở cổng như một hành vi phòng xa. Nhưng chừng đó cũng đủ cho nhiều người (kể cả 1 số ít vị có học) – vì yếu bóng vía, vì thích câu like để nổi tiếng, vì “ý thức cộng đồng” chân thành nhưng “nông nổi”, vì muốn ai cũng phải lo như mình, hoặc lý do nào đó – đã đổ xô loan tin rằng rằng cô gái tử trận vì Corona. Những dòng trạng thái vô căn cứ – cộng hưởng với sự tắc trách của 1 số ít tờ báo “dòng chính” trong nước và hải ngoại – cứ theo những nút bấm thích, chia sẻ và phản hồi đến mọi ngõ ngách, gieo thêm hoài nghi và rắc thêm sợ hãi vào một hội đồng vốn đã hoảng loạn từ cả mấy tuần trước đó. Khi lưu truyền những thông tin như thế, không biết có ai trong số họ nghĩ về cái đạo lý nghĩa tận ở trên không? Có ai nghĩ về những hệ luỵ tinh thần, cũng như năng lực bị kỳ thị, mà nó sẽ gây ra cho người thân, bạn bè nạn nhân không? Có ai nghĩ sự kinh động mà họ góp thêm phần tạo nên là căn nguyên cho rất nhiều trộn lẫn xã hội, kinh tế tài chính thời hạn qua? Có ai nghĩ nó đang gây thêm vô vàn áp lực lên những người thấy thuốc đang gồng mình chống dịch? Khi tôi viết đến đây, trên Facebook lại đang dậy làn sóng mới: sau vài tuần tạm yên, việt nam lại phải stress phong toả một thành phố ở Hà Nội, sau khi một dân cư trẻ tại đây, vừa quay trở lại từ châu Âu, bị phát hiện là ca Corona thứ 17 ở VN. Ngay trong đêm tin được loan, người ta lại thấy một thứ quen thuộc trên Facebook: hết tin bịa này đến lời thêu dệt kia lan đi với vận tốc chóng mặt – lần này về hành trình dài của cô gái trước và sau khi về VN. Kèm theo đó là những hình ảnh đời tư, khêu gợi và có vẻ “ăn chơi” của cô “con gái nhà giàu”, với những ngôn từ miệt thị đáng rùng mình, đại loại như “con bé không não”, “con ngu”, “con đầu bò”, “con điên”, thậm chí còn là “đồ phản quốc”. Dĩ nhiên, việc cô gái về trường bay Nội Bài, thấy không khoẻ mà không khai báo rõ là hành vi không thể chấp nhận trong thời hạn chống dịch. Nhưng người ta nhân danh cái gì để chà đạp hội đồng một cách hung tàn lên như vậy nhân phẩm một con người, mà suy cho cùng cũng là một nạn nhân đang trên giường bệnh? Đó là chưa kể sự vội vã kết tội cô ta biết bị nhiễm COVID-19 mà cố ý che giấu. Nếu thực sự là thế, chả lẽ cô ta muốn đem vi rút về “san sẻ” với cha mẹ, người thân, bạn bè mình? Hai câu truyện trên đặt ra nhiều dấu hói về trình độ ứng xử của người Việt trên không gian số. Cuối tháng hai, Microsoft công bố nghiên cứu cho thấy việt nam đứng hàng 21 trong 25 quốc gia được khảo sát về chỉ số văn minh số (DCI – Digital Civility Index). Nói trắng ra, theo báo cáo DCI, việt nam nằm trong nhóm được cư dân số nhìn nhận là ứng xử số thô lỗ (incivility) nhất, với rất nhiều rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn về thanh danh cá nhân, uy tín nghề nghiệp và bảo mật an ninh niềm tin và đời sống cho người dùng. Gây quan ngại nhất, theo báo cáo, là sự xâm phạm đời tư, những nội dung và hành vi dục tính ngoài mong muốn và sự xâm nhập của những loại tin bịp và chiêu lừa. Báo cáo chỉ thẳng MXH là không gian rủi ro phổ biến nhất trong quốc tế số. Xin nói là tôi chưa hoàn toàn tin vào hiệu quả trên vì chưa biết phương pháp chọn mẫu, thống kê giám sát và thu thập dữ liệu thế nào (Microsoft không nói, chỉ lướt qua là khảo sát 500 người 13-74 tuổi). Nhưng những quan sát qua dịch Corona cũng như vài yếu tố trước (Đồng Tâm chẳng hạn) cho tôi tin rằng DCI là một chỉ dấu cho thấy hai câu chuyện trên chỉ là phần nổi của một tảng băng. Ở đây tôi chỉ tập trung vào tình trạng nhiễu loạn thông tin trong mùa dịch. Nguồn hình ảnh, Getty Images Từ dịch bệnh đến dịch thông tinSự bùng phát dịch bệnh truyền nhiễm luôn là mảnh đất phì nhiêu cho mọi thứ thông tin ô hợp vì nó luôn đi cùng sự bất định rất khó chịu. Đó là thời điểm mà giới trình độ hiểu biết trực tiếp về bệnh ở mức cực tiểu (gần như là số không vì quá mới) trong khi dân tình lại vướng mắc và muốn biết nhất. Sự bất xứng đó, cùng sự nóng ruột và không an tâm càng lúc càng cao trong dư luận, tạo nên một khoảng không lý tưởng cho đủ loại tin vịt và đồn thổi, kể cả những chiêu trò có tính bịp bợm. Nói đơn thuần hơn, khi đổ xô đi tìm câu vấn đáp mà không tìm được cái gì đơn cử từ những người có thẩm quyền, nhất là giới khoa học và quản trị y tế, thì người ta quay sang bất cứ nguồn nào mà họ có thể đáng an toàn và đáng tin cậy trong đời sống hàng ngày. Không ai khác đó chính là bố mẹ, anh chị em, họ hàng, bạn bè, đồng nghiệp…, những người thực ra chưa chắc đã biết gì nhiều hơn họ. Cái khác là nếu ngày xưa người ta chờ những lúc trà dư tửu hậu, hay một hai cú điện thoại cảm ứng để có một “câu trả lời” thì ngày nay, chỉ cần móc máy ra là ngay lập tức tiếp cận một nguồn “câu trả lời” vô tận, trên những Facebook, Twitter, YouTube, Instagram, WhatsApp, vân vân. Ở những nơi đó, câu vấn đáp không riêng gì đến từ “bạn” (người quen) mà cả “bạn của bạn”, rồi “bạn của bạn của bạn”… Cho nên, thông tin đánh vào những tình cảm tiêu cực – như lo âu, sợ hãi – dễ Viral theo cấp số nhân. Như cái vòng luẩn quẩn: càng sợ, càng đi tìm “câu trả lời”; càng tìm ra, càng rối, càng sợ, càng hoảng. Đến khi nào đó, đúng sai, thật giả không còn là tiêu chuẩn tiếp đón đầu tiên: người ta chỉ muốn nghe những gì họ muốn nghe để củng cố niềm tin và định kiến sẵn có, hơn là cái thật, cái đúng. COVID-19 do đó chưa lan vào đời sống nhưng đã tràn trên mạng xã hội. Hôm đầu tháng hai, WHO gọi luôn sự nhiễu loạn này là một “infodemic” – nghĩa là “dịch thông tin”, tích hợp hai từ “infomation” (thông tin) and “epidemic” (dịch bệnh) – và công bố nó như một trong những chướng ngại lớn nhất cần xử lý trong việc chống dịch. Nguồn hình ảnh, Getty Images Trăm kiểu tin bịpNhìn tổng thể, dịch thông tin COVID-19 hội tụ ba loại tin giả. Loại thứ nhất là thông tin bịa đặt về nguồn gốc dịch, nhất là trong những ngày đầu. Corona là vũ khí sinh học thử nghiệm bị rò rỉ từ một phòng thí nghiệm ở Vũ Hán. Corona đã được những công ty dược phẩm “to béo” lên kế hoạch trước để bán vắc xin kiếm chác. Corona là một nỗ lực của những kẻ phong phú và quyền lực tối cao nhất thế giới nhằm mục đích mục đích giảm dân số toàn cầu. Corona được Mỹ tung ra để làm yếu Trung Quốc. Loại này thường ghép lắp những sự kiện rời rạc và/hoặc bịa thêm thông tin, được xâu chuỗi và thể hiện rất ly kỳ, hấp dẫn nhằm cho đánh lạc hướng lý trí, lừa cảm giác, khiến người đọc/xem/nghe nếu không tin thì cũng không biết đâu mà lần. Hoảng loạn đến một phẩn từ đó, nhất là trong toàn cảnh tâm lý “ghét Tàu” ở VN và nhiều nơi trên thế giới. Loại thứ hai là thông tin về tiến triển của dịch. Loại này có lẽ rằng có sự tham gia tích cực từ đám đông hơn, vì nó là nỗi ám ảnh hằng ngày. Bạn còn nhớ video clip giả hình và lời một nhân viên cấp dưới y tế Vũ Hán, được dịch ra tiếng Việt và tiếng Anh, hôm tháng một, rằng rằng tình hình căng hơn nhiều, rằng hàng trăm ngàn chứ không phải vài ngàn người nhiễm bệnh như chính phủ TQ công bố? Hay cái tin được dịch từ một nguồn tiếng Anh ất ơ, với hình ảnh mô tả khói mù mịt trên bầu trời Vũ Hán, với biểu đồ mô tả lượng khí SO2? Dù đây là khí thải công nghiệp từ sản xuất than đá và nhiệt điện, bản tin ước tính ượng khí đó ở Vũ Hán tương đương với chừng 14000 xác người bị đốt! Trong toàn cảnh TQ bưng bít thông tin và không cho chuyên gia bên ngoài vào chống dịch, những tin tức nguỵ tạo đó như cá dữ gặp đúng nước, vẫy vùng trong sự kinh động của đồng loại chung quanh. Kiểu nguỵ tạo chứng cứ để gieo rắc sợ hãi đó cũng đầy ở VN. Hồi đầu tháng hai, Facebook Viral tờ giấy chuyển viện một nam bệnh nhân bị nhiễm Corona từ 115 sang Chợ Rẫy do phó giám đốc Lê Điền Nhi ký. Mọi thứ thật đáng lo, trừ khi bạn biết rằng BS Nhi đã thôi chức và nghỉ hưu ở 115 từ hơn chục năm trước! Danh sách sum sê bệnh nhân Corona được lưu truyền trên Facebook, Zalo.. là một ví dụ khác. Bên cạnh thông tin nguỵ tạo như trên là vô số lời đồn thô, không cần bằng chứng, đại loại như vừa có ca Corona mới ở bệnh viện này, bệnh nhân corona ở bệnh viện kia đã chết, hay những suy đoán vô căn cứ về lộ trình cô ca 17 ở trên. Thậm chí một hai dòng trạng thái ỡm ờ “hỏi ngu một cái” – kiểu như VN sát bên TQ, nhận bao nhiêu chuyến bay từ TQ mà sao chỉ có 16 ca nhiễm – cũng mang ngụ ý, dễ gây ngộ nhận rằng đang có một chiến dịch che dấu sự thật. Loại thứ ba là về phương thức phòng chống và chữa trị. Trong khi khoa học còn đang mò mẫm tìm hiểu và khám phá vi rút Corona thì trên mạng đã đủ “lời khuyên sức khoẻ” để ngăn COVID-19. Rợn người nhất là lời lôi kéo uống nước tiểu, “thần dược” diệt mọi vi rút, hay uống nước tẩy trắng để ngăn chặn, thậm chí chữa trị, Corona. Nhẹ hơn một tí là vô số kế sách ngừa vi rút – từ ăn tỏi, tiêu,gừng, kim chi và tía tô, đến phơi nắng, uống nước nóng, tránh ăn kem, mang khẩu trang tẩm muối, đến sử dụng máy sấy tóc. Lắm kẻ đục nước béo cò, xem đó là cơ hội làm ăn. Một trang tin có tiếng và một công thực phẩm lớn ở VN còn tổ chức triển khai một tuyến bài có tên là “Dinh dưỡng phòng chống Corona”! Nội dung thực ra nghiêm túc, dù có tính quảng cáo, nhưng tựa đề câu view như thế là một sự xuyên tạc sự thật. Bộ lọc nào?Lịch sử dịch bệnh cho thấy thông tin sai trái, đồn thổi, thuyết thủ đoạn có thể thắng thế tạm thời, nhưng cuối cùngphải trả lại chỗ cho sự thật. Có ai còn nhớ đã có thời, người ta sợ run bắn hay tìm cách bỏ đi khi biết ngồi người gần mình trong nhà hàng, quán cà phê là bệnh nhân nhiễm HIV? Tuy nhiên, trong trận đồ thông tin chưa có tiền lệ nhưMXH, thực sự chỉ được đảm bảo nếu con người dữ thế chủ động xây dựng được những bộ lọc thông tin hữu hiệu ở mọi cấp độ. Thứ nhất là một mạng lưới mạng lưới hệ thống tiếp thị quảng cáo khoa học thật mạnhvà minh bạch, nhất là mảng báo chí y học và sức khoẻ, để có thể đương đầu với những thông tin sai trái. Rất tiếc đây là một lĩnh vực đang còn rất yếu ở VN. Trên thực tế, rất nhiều tin đồn thổi, bịa đặt về COVID-19 thời gian qua đã đi thẳng vào nhiều trang báo chính thống VN vì họ quá yếu kém hoặc cẩu thả trong việc xác tín. Rất may, trong dòng xoáy thông tin hiện tại, vẫn có những cá thể tự nguyện bỏ thì giờ làm công việc định hướng dư luận bằng những thông tin đã được xác tín hoặc có thẩm quyền trình độ (BS Khanh ở đầu bài, hay giáo sư Nguyễn Văn Tuấn, BS Ngô Đức Hùng… là vài ví dụ). Một số diễn đàn hoặc hội nhóm cũng đã ra đời nhằm chống nhiễu loạn thông tin. Các tổ chức chuyên môn, như Bộ Y tế VN, sau thời gian đầu hơi lúng túng, cũng đã tận dụng được tính năng tương tác của MXH để lan toả những nội dung phù hợp thiên nhiên và môi trường số (bài nhạc vận động đẩy lùi Corona lên sóng truyền hình Anh-Mỹ là một ví dụ). Nhưng chừng đó chỉ có thể dập bớt, chứ không trấn áp hoàn toàn, cơn dịch thông tin. Về lâu dài hơn phải có sự phối hợp bài bản, kế hoạch hơn giữa những bên liên quan. Thứ hai là bộ lọc công nghệ đi kèm với hệ thống thông tin trên. Những tuần qua, Facebook, Twitter, YouTube và những mạng XH khác đã làm việc cật lực để trấn áp lưu lượng thông tin sai trái, như xoá bỏ tin bịa đặt, dán nhãn tin khả nghi, treo/ngưng những thông tin tài khoản chuyên tung tin thất thiệt, và dùng thuật toán để giúp người dùng tăng tiếp xúc với các nguồn tin đáng tin cậy. Chẳng hạn, nếu bạn vào Google hay Facebook tìm kiếm thông tin cho từ khóa Corona, kết quả đầu tiên bạn nhận sẽ là một website có thẩm quyền chuyên môn như WHO, hay CDC ở Mỹ, NHS ở Anh, hay các website tin tức uy tín… YouTube thì xem coronavirus như một sự kiện thời sự, tức là sẽ cho ra kết quả tìm kiếm chủ yếu từ báo chí dòng chính, cũng như dùng thuật toán để dìm các thông tin chưa được xác/phủ nhận xuống dưới. Bộ lọc ở đầu cuối và quan trọng nhất không ai khác hơn cá thể từng người sử dụng MXH. Khi cạnh tranh đối đầu với một rủi ro tiềm ẩn như dịch bệnh, hãy bình tĩnh mở lòng và vận trí mình để tiếp nhận những thông tin và dữ kiện có thẩm quyền, ngay cả khi nó trái ý hay ngoài mong đợi. Thông tin này từ đâu, đăng khi nào? Nếu có nguồn rõ ràng thì nguồn đó là gì, có độ tin cậy đến mức nào? Ai được trích dẫn trong mẩu tin và người đó có thẩm quyền hay tư cách để nói về vấn đề tương quan không? Có gì không hài hòa và hợp lý hay không đồng điệu giữa các cụ thể không? Thậm chí, mình có nên thích thông tin kiểu này không? Nếu không biết hoài nghi tích cực như thế, tất cả tất cả chúng ta trở thành nô lệ không chỉ cho những thành kiến, niềm tin không có cơ sở mà cả chính sự sợ hãi trong chính mình. Sợ hãi có thể làm con người cẩn trọng hơn để hành động mạnh mẽ hơn khi cần. Nhưng nó cũng có thể quật ngã chúng ta xuống bờ vực u mê, quay trở lại lối sống bầy đàn. Ở một số nước, học viên được dạy sàng lọc thông tin kiểu này – gọi là dân trí truyền thông (media literacy), gần đây là dân trí số (digital literacy) – cũng như phát huy những khía cạnh tích cực của truyền thông. Dân trí đó không giái quyết hết nạn tin giả, cũng không ngăn ngừa hoàn toàn sự hoảng loạn (một số siêu thị nhà hàng Úc và Anh hiện đang cạn nhiều thực phẩm, xà phòng rửa tay và giấy toilet vì dân lúng túng và tích trữ). Nhưng cùng thời gian, nó giúp dân chúng sống bản lĩnh hơn, biết đương đầu dư luận hơn, góp phần giảm thiểu nhiều thiệt hại do thông tin sai lầm gây nên. Ở VN, mảng này gần như bỏ trống, trừ vài dự án nhỏ do nước ngoài tài trợ. VN cần được đầu tư vào đó hơn baogiờ hết, không chỉ để đối phó dịch bệnh mà cả tình trạng thông tin số hỗn độn và ngày càng phức tạp. |
